مشاوره پایان نامه
پيش از هر چيز بايد دانست منظور از «پايان‌نامـه » «رساله» چيست؟ آرتوركول (Arthur Cole) مي‌گويد:
«پايان‌نامـه گزارشي است كامل، از فرآيند يافتن جواب يك پرسش يافتن راه حل يك مساله كه محققي آن را به عهده گرفته به پايان رسانيده است، مشروط بر اين است كه همه مراحل تحقيق را از زماني كه به شكل پرسش يا مسئله بوده تا وقتي كه به شكل نتايج مدون مرتب كه با تجزيه و تحليل اعداد و مدارك مستدل شده است را در برگيرد.»
اصولا ً هر دانشجويي به ويژه در مقاطع كارشناسي ارشد و دكتري، جهت خاتمه تحصيلات لازم است اثري تحقيقي را تهيه و ارايه نمايد. اين اثر در واقع عصاره چكيده فعالی ت‌هاي آموزش ي و پژوهشي او محسوب مي‌شود. پايان‌نامـه به معناي تأييدي جهت تلاش هاي يك دانشجو است و نشانگر فعالی ت‌هاي منسجم او به حساب مي‌آيد كه با راهنمايي استادان راهنما و مشاور آنرا به پايان مي‌رساند. نبايد پايان‌نامـه شبیه همه درس‌هاي ديگر تلقي شود و ارزش و نمره آن مورد تذکر باشد، بلكه ارزش آن در قدرت خلق انديشه راه حل دانشجو بايد مورد توجه قرار گيرد. تعدادي از صاحب‌نظران دو واژه ي پايان‌نامـه رساله (Theses & Dissertation) را به كار مي‌برند.
پايان‌نامـه مظهر توان علمي اخلاق حرفه‌اي يك دانشجو است.
جايگاه ارزش پايان‌نامـه
پايان‌نامـه اولين نمود قدرت تحقيقاتي استنباطي دانشجو در فرآيند تحصيلات است. به عبارتي ديگر دانشجو با گذشتن از وهله جمع‌آوري اطلاعات (Data Gathering) و ورود در وهله ي اطلاعات‌يابي (Data Finding) توان آن را يافته است تا دانسته‌هاي فراهم آمده در طول ايام تحصيل را در يك فضاي واقعي، به بوته آزمون بگذارد. اين نكته در رابطه با علم مديريت از ارزش خاصي برخوردار است. زيرا آخرين دستاورد نظري اين علم، يعني نظريه‌ي اقتضايي (Contingency) از ادعاي نظريه‌پردازان اوليه اين علم كه مدعي ارايه اصول (Principles) و قوانين جهان شمول (Universal Law) بودند دور شده است و درستي عملكرد مديران به درك شرايط مشروط شده است. چنين مقوله‌اي ريشه در نظريه‌هاي فلسفي مانند كثرت‌گرايي (Pluralism)، نسبيت (Relativism)، علم تفسير (Hermeneutic)، عدم قطعيت (Uncertainty)، ابطال‌پذيري (Falsifiable)… دارد. لذا دانشجويان در چنين فضايي از عدم يقين و قطعيت، مجبورند همه نظريه‌ها را فقط به عنوان يك فرضيه (Hypothesis) تلقي كنند. پس توجه به اصول در قلمرو علم مديريت مشروط به اين است كه همه‌ي نظريه‌ها و تكنيك‌ها فنون را در بوته عمل، آزمون كنند و به تعبير معروف «جهان ي بيانديشيد و محلي عمل كنيد» جامه عمل بپوشند. تحقق چنين هدفي در گرو آزمون نظريه‌هاي جهان ي در شرايط بومي است.
اهداف نگارش پايان‌نامـه
جهت تشريح هدف از نگارش پايان‌نامـه و رساله نويسي نظريه‌هاي مختلفي ابراز شده است. بعضي انجام پايان‌نامـه را صرفاً يك كار پژوهشي تحقيقي (Scholarly Work) مي‌دانند عده‌اي آن را شايستگي پژوهشي (Research Competence) مي‌نامند پاره‌اي آن را مشاركت در دانش (Contribution to Knowledge) بشري به حساب مي‌آورند. شايد در افقي وسيع تمام جانبه اين مفاهيم مورد نظر باشد بر حسب رشته‌ها اهميت دانشگاه ها با هم تفاوت كنند. پايان‌نامـه و رساله بايد ذهن دانشجو را در مسير تبيين و حل موارد به حركت درآورده او را براي آينده‌اي بهتر آماده سازد. (اما منظور اين نيست كه پايان‌نامـه ها صرفاً بايد موارد كاربردي را مد نظر داشته باشند موارد نظري را مورد تذکر قرار ندهند.)
در فرآيند پايان‌نامـه نويسي آماده كردن طرح تحقيق(پروپوزال)، گام مهمي در طرح پيشنهادي تحقيق است. طرح تحقيق مانند نقشه اوليه‌اي است كه مهندسان پيش از شروع كار ساختمان‌سازي، تهيه مي‌كنند. لذا دانشجو در طرح تحقيق بايد تصويري كلي از آن چه را كه دنبال مي‌كند نشان دهد. در يك برخورد كلي زمان ي كه دانشجو طرح تحقيق را آماده مي‌كند بايد به سؤالات زير جواب گويد:
آيا اين موضوع مسئله ارزش بررسي تحقيقي را دارد؟
آيا من توانايي انجام تحقيق در مورد اين مسئله را دارم؟
آيا ميل علاقه‌اي به تحقيق در اين رابطه دارم؟
معيارهايي براي انتخاب مساله پايان‌نامـه
موارد كاربردي نظري فراوان‌اند. اهمیت هر موضوعي مي‌تواند بر مبناي هدفي كه دنبال مي‌شود مورد قضاوت قرار گيرد. ولی اينكه آيا اين مساله بهتر است يا نه به كاربرد دستاوردهاي تحقيق در جامعه يا سهم آن در حل پاره‌اي از مشكلات موجود بستگي دارد. خوب است موارد پايان‌نامـه در رابطه با موارد مشكلات موجودي باشد كه در حوزه‌هاي تخصصي وجود دارد.
آنچه به انتخاب مسئله‌ي تحقيق بايد مورد توجه باشد عبارتند از:
نياز جامعه را در نظر داشته باشد.
دانشجو توانايي خود را در نظر داشته باشد.
دانشجو با مساله آشنايي داشته و در رابطه با آن تجاربي داشته باشد.
مورد علاقه دانشجو باشد. (گاه دانشجو مجبور مي‌شود موضوعي را انتخاب كند كه تمايل چنداني به تحقيق در مورد ي آن ندارد اين امر، كيفيت كار او را متأثر مي‌سازد.) گاه دانشجو به مورد علاقمند بوده ولی به خاطر عدم تبيين دقيق آن و عدم پيش‌بيني‌هاي ضروری در تهيه اسناد و مدارك، در آغاز يا در حين فرآيند تحقيق متوجه مي‌شود كه توان آن را ندارد.
دانشجو بايد جهت تهيه اطلاعات از همکاری دستگاه‌هاي ذيربط مطمئن باشد و قبل از شروع، تضمين‌هاي كافي دريافت كرده و بررسي كند كه اطلاعات مورد نياز او قابل دستيابي يا محرمانه طبقه‌بندي شده است يا…
دانشجو بتواند استاد راهنمايي شايسته را در رابطه با مورد پيدا كند.
دانشجو بايد توجه داشته باشد كه انتخاب استاد راهنماي موردنظر و متقاعد كردن او جهت پذيرش سرپرستي پايان‌نامـه ، وظيفه اوست. در اينكه آيا اول بايد استاد راهنما انتخاب شود و پس مورد رساله به تصويب كميته يا گروه روش ي برسد، يا بر عكس، به طور هم‌زمان، بستگي به خط مشي گروه روش ي دارد، گاه اتفاق مي‌افتاد كه موضوعي بوسیله دانشجو گزینش شده ولي استاد راهنمايي جهت آن پيدا نشده به ناچار دانشجو بعد از انقضاي مدت، بايد دوباره موضوعي ديگر را انتخاب كند.
مساله گزینش ي بايد با رشته تحصيلي دانشجو ارتباط باشد. استاد راهنما كميته تحصيلات تكميلي موظفند با بررسي‌هاي قبلي افق روشني را جهت گزینش مساله فرا راه دانشجويان قرار دهند. رابطه اعضاي گروه روش ي با پيشرفت‌هاي علمي در سطح كشور جهان و سازمان‌هاي علمي، پژوهشي كاربردي مي‌تواند در اين زمينه موثر باشد. بسياري از سازمان‌هاي علمي پژوهشي علاقمندند فهرستي از زمينه‌هاي مورد علاقه خود را در اختيار دانشکده ها و گروه‌هاي آموزش ي قرار دهند تا به وقت انتخاب مورد پايان‌نامـه توسط دانشجويان مورد توجه قرار گيرد.
آفت‌زدگي فرآيند پايان‌نامـه نويسي در ايران
شواهد بيانگر آن است كه فرآيند پايان‌نامـه نويسي در اكثر گروه‌هاي روش ي دانش کده هاي ايران دچار بحران‌هاي كيفي شده ضروري است هر كسي به ميزان نقشي كه در اين باره دارد به سهم در كاهش آن گامي بردارد. اين بحران‌ها عبارتند از:
پذيرش بيش از میزان مسئوليت راهنمايي يا مشاوره پايان‌نامـه توسط استادان. (به دلايلي چون بالا بودن تعداد دانشجويان، وضع معيشتي نا‌مناسب استادان، پذيرش رساله بيشتر به عنوان نشانه برتري و مقبوليت استاد نسبت به همكاران، حرص، وضعيت ویِژگزینشه تخصصي استاد، كمبود استادان آشنا با امر تحقيق، اخلاقيات ويژه استاد،….)
عدم اختصاص لازم جهت راهنمايي و ارائه مشاوره از طرف استادان به دانشجويان (به دلايلي چون ميزان ساعات زياد تدريس، جدي نگرفتن امر پايان‌نامـه نويسي، عدم آشنايي استادان با مباني تحقيق در نتيجه عدم حساسيت آن‌ها به بسياري از قواعد تحقيق، نبود مكان مناسب جهت گفتگو و بحث با دانشجويان.)
ناآشنايي اكثر اعضاي شوراها كميته‌هاي تحصيلات تكميلي با مباني و تكنيك‌هايآموزش تحقيق.
اين عدم آشنايي به دو شكل زير جلوه‌گر مي‌شود:
الف: وارد كردن ايرادهاي غيرعلمي و روش شناختي بر طرح‌هاي تحقيق كه از سوي دانشجويان جهت تصويب ارايه مي‌شود.
ب: تصويب بي‌جا برخي از طرح‌هاي تحقيق كه ابتدايي‌ترين اصولروش تحقيق در آن رعايت نشده است.
فقدان مكانيزمي كه نحوه همموسیقی ي تدريجي در طي مراحل تحقيق را بين استادان مشاور راهنما فراهم آورد.
(گاه مشاهده مي‌شود كه نبود ذهنيت مشترك و تفاهم اخلاقي بين استادان راهنما مشاورين، مدت‌ها دانشجويان را سرگردان ساخته يا در مراحل پاياني تحقيق يكي از استادان مذكور با آنچه كه دانشجو از ابتدا انجام داده مخالفت مي‌كند.)
نبود يك ديدگاه معین در بين دانشجويان در ميزان چگونگي انتظار آنان از نقش استاد راهنما مشاورين در فرآيند تحقيق بالعكس.
كليشه‌اي شدن قالب‌هاي ذهني بعضي از استادان در امر تحقيق (برخي از استادان به علت آشنايي با يك روش يك آزمون آماري ویِژگزینشه همه موضوعات همه فرضيه‌ها را در آن قالب ویِژگزینشه مي‌گنجانند. لذا مشاهده مي‌شود تمامي دانشجوياني كه به راهنمايي استاد مذكور رساله گذرانيده‌اند گويي كپي‌سازي كرده‌اند.)
بحران اندازه گرايي بالا بودن تعداد صفحات بدون حساسيت به كيفيت (جلوه‌هايي از اين بحران را در بي‌ربط بودن بخش‌هايي از ادبيات تحقيق پايان‌نامـه با موضوع و مسئله اصلي تحقيق، يك رويه تكثير كردن به تقليد غربيان در عين‌گراني وارداتي بودن كاغذ در كشور، مصرف از حروف درشت جهت تايپ… نشان مي‌دهد.)
غيراستاندارد بودن معيارهاي ارزيابي پايان‌نامـه ها (شيوه‌هاي متنوع سليقه‌اي نمره دادن در جلسات دفاع خود گواه روشني بر اين امر است.)
تكراري شدن مساله اكثر رساله‌ها و محدود شدن آن‌ها به بررسي «نقش‌ها» «رابطه‌ها»…
(اگر تدبيري شود كه هر دانشجو موظف باشد قبل از گزینش مساله با مراجعه به يك سايت يا يك بانك اطلاعاتي مانند مركز مدارك اطلاعات علمي ايران، تأييديه‌اي را دال بر نو بودن مورد خود اخذ كند يا روشن شود كه چند نفر ديگر هم‌زمان مشغول تحقيق بر موضوع‌هاي مشابه هستند . خيلي از موضوع‌هاي تكراري كاسته مي‌شود. اين بانك مي‌تواند با همکاری مشترك كتابخانه دانشكده‌هاي مختلف به طور ماهیانه ليست آخرين طرح‌هاي تحقيق مصوب در دانشكده‌ها را در اختيار داشته باشد.)
عدم همکاری سازمان‌ها با دانشکده ها و دانشجويان جهت انجام تحقيق.
(اين امر به دلايلي چون هراس، بي‌اعتمادي، پرهيز از دردسرهاي دانشجويي در محيط كار، تلقي سياسي از اطلاعات موجود در سازمان…. صورت مي‌پذيرد.)
داير شدن مراكز مؤسساتي كه پايان‌نامـه نويسي مي‌كنند.
استفاده بي‌رويه از «نظرسنجي» كاربردهاي بي‌مورد پرسش نامـه جهت جمع‌آوري داده‌ها (اطلاعات) در تحقيقات.
سخني با دوست ها دانشجو
هر دانشجوي ايراني به عنوان يك آدم روشن‌بين كه در مساوی سرنوشت اجتماعي خود ديگـران احساس مسئوليت مي‌كند، ابه احتمال زیاد لاً شما نیز بارها از خود پرسيده‌ايد: چرا برخي از كشورها اين تمام گسترش يافته‌اند، اما ما اين‌گونه مانده‌ايم چگونه شد كه ما اين‌گونه شديم؟
بايد دانست كه پايان‌نامـه با ارزش ي كه براي آن بیان شد يكي از فعالی ت‌هايي است كه مي‌تواند سهمي در كاهش بحران‌هاي اجتماعي داشته باشد. لذا بايسته شايسته است كه به پايان‌نامـه به عنوان تكليفي صرفاً دانش کده ي نگاه نشود و آن را مانند تجويز داروي پزشكي بدانيم كه جهت بهبود و ویرایش بخشي از بيماري‌هاي اجتماعي سازماني بیان كرده است.
